ΥΠΝΩΤΙΖΟΝΤΑΣ τη ΜΑΖΑ: Μέρος Α΄: " Η ικανότητα αλληλεπίδρασης στην ΑΓΕΛΗ!"

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΑΙΤΗΣ*: Άνθρωποι και ανθρωπάκια

Ο άνθρωπος που δεν θέλει να ανήκει στη μάζα, 

χρειάζεται μόνο να πάψει να είναι νωθρός απέναντι στον εαυτό του 

να αναλάβει την ευθύνη της ζωής του. - Friedrich Wilhelm Nietzsche* 

Οι πολιτισμοί μέχρι σήμερα δημιουργήθηκαν και διευθύνθηκαν από μια μικρή πνευματική αριστοκρατία. Ποτέ από τις μάζες. Για να αρχίσει να υπάρχει η «μάζα» ως ψυχολογική ενότητα, πρέπει να ξεπεραστεί η κατάσταση χάους και αδιαφορίας που αρχικά επικρατεί σ’ ένα τυχαίο σύνολο ανθρώπων.

Σ’ αυτό το σύνολο κυριαρχούν η μια δίπλα στην άλλη και εναλλάσσονται συνεχώς, η αδιαφορία, η φιλία και η διαμάχη. Η «μάζα» δίνει μια δομή σ’ αυτόν τον «σωρό». 

Αυτό επιτυγχάνεται αν εκπληρωθεί μια προϋπόθεση: Τα διάφορα άτομα πρέπει να έχουν κάτι το κοινό, πρέπει να έχουν συμφωνήσει σε κάτι, όπως ένα κοινό ενδιαφέρον ή συμφέρον, ένα κοινό αγαπητό ή μισητό αντικείμενο ή σύμπτωμα, πάντως μια κοινή κατεύθυνση αισθήματος. 

Ως συνέπεια αυτού έχουν τότε την ικανότητα αλληλεπίδρασης.

Ο Φρόιντ, στο βιβλίο «Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ», ξεχωρίζει δύο δομικά στοιχεία: 

- Το κοινό «κάτι», προς το οποίο τα υποκείμενα προσανατολίζονται συμβολικά, επειδή τους ελκύει ή τους απωθεί, και την αλληλεπίδραση ανάμεσά τους, που σημαίνει και αμοιβαία ταύτιση ανάμεσά τους και την 

- «Ταυτότητα» που τους δίνει το κοινό «κάτι». Είναι η στολή που «κάνει» τον στρατιώτη να διακρίνεται ως μέλος ενός συνόλου που λέγεται «στρατός». 

Το ίδιο ισχύει και για την εκκλησία, τον πολιτισμό, κάθε –ισμό και κάθε σύστημα αγελαίο.

Το στοιχείο της μάζας αποτελεί ωστόσο βασικό «συγκολλητικό» στοιχείο, χωρίς το οποίο όλα τα άλλα δεν μπορούν να υπάρξουν, αλλά είναι ταυτόχρονα το πιο πρωτόγονο στοιχείο.

Η «καθαρή» του μορφή είναι η «συμμορία» ενός «χαρισματικού» ηγέτη με τον οποίο τα μέλη έχουν προσωπική, συναισθηματική σχέση. Η μάζα είναι αντικείμενο και της κοινωνιολογικής ανάλυσης, εδώ μας ενδιαφέρουν μόνον ορισμένα χαρακτηριστικά και ως μάζα θεωρούμε όλα τα σχήματα που ονομάζονται με συνώνυμες λέξεις: Κλίκα, ομάδα, ορδή, όχλος, κοινότης.

Μέσα στα πλαίσια της μάζας ένα σημείο/σύμβολο που αντιπροσωπεύει ένα αίσθημα προκαλεί σ’ αυτόν που το αντιλαμβάνεται (βλέπει/ακούει) το ίδιο αίσθημα και μάλιστα τόσο πιο δυνατό όσο περισσότεροι το συμμερίζονται. Η μάζα, τονίζει ο Φρόιντ, δημιουργεί στο άτομο την εντύπωση μιας απεριόριστης δύναμης και ενός ανίκητου κινδύνου, αντιπροσωπεύει φαινομενικά την ανθρωπότητα, και έτσι σφετερίζεται την αυθεντικότητα και το κύρος της, ως φορέα του νόμου. 

Η αυθεντικότητα αυτή συνίσταται στο ότι φοβάται κανείς τις ποινές της και δέχεται για χάρη της ορισμένους περιορισμούς.

Στα κλασικά παραδείγματα μάζας που δημιουργούνται από το κοινό κάτι και την ταυτότητα, προστίθεται και ένα τρίτο το «Κόμμα», το οποίο ως  πολυσύνθετος οργανισμός, έχει διαφοροποιημένη δομή: Ιεραρχία (κάθετες σχέσεις) και Συνεργασία (οριζόντιες σχέσεις), καθώς και η έννοια των έννομων σχέσεων μέσα στα πλαίσιά του.

Το φαινόμενο της εξουσίας μέσα από τη μάζα ξεκινάει από το γεγονός ότι σε καιρούς κρίσης βρίσκονται συχνά ορισμένα χαρισματικά άτομα, τα οποία αντιπροσωπεύουν προς τα έξω εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ασυνείδητα θα επιθυμούσαν να έχουν οι άλλοι, πράγμα που τους κάνει να τα επιζητούν. Η πιο πρωτόγονη περίπτωση είναι όταν κυριαρχούν ο κοινοτισμός και ο λαϊκισμός· τότε δεν υπάρχουν στη μάζα άλλα, πιο διαφοροποιημένα στοιχεία συνοχής.

Εδώ κάθε άνθρωπος «υπάρχει» μόνο ως κομμάτι της μάζας, έξω από την οποία ΔΕΝ «υπάρχει», οπότε αισθάνεται άχρηστος, αδύναμος και φτωχός. Αυτό συμβαίνει όταν δεν έχουν αναπτυχθεί στα ανθρώπινα ζώα, προσωπικές ικανότητες, γνώσεις και απαιτήσεις. Η μάζα εδώ σημαίνει: Κατόπτρισμα του ενός στον άλλον και όλων μαζί απέναντι στον αρχηγό, που μπορεί να είναι ένας νεκρός ηγέτης ή ο αντικαταστάτης του ή ένας «ανεπίσημος» αρχηγός (chef informel), ή ένας θεός, που τους συγκρατεί ως «όλον» απορροφώντας και εξουδετερώνοντας τις «διαφορές» ανάμεσά τους, συγκροτώντας έτσι μια «οργανική ολότητα».

Όσο πιο αναπτυγμένος, διαφοροποιημένος, ανεξάρτητος και μορφωμένος είναι ένας άνθρωπος, τόσο λιγότερο επιρρεπής είναι στη «μαζοποίηση». Αλλά ο άνθρωπος είναι ένα εύθραυστο ον· αρκεί μια δύσκολη περίσταση ανασφάλειας και τα άγχη και η επιθετικότητα του τον οδηγούν στο να υπερνικήσει την ορθή του κρίση και τις καλές του διαθέσεις για χάρη της «φωλιάς» που του προσφέρει η μάζα, ακόμα και αν έχει εγκληματικούς σκοπούς. Η δυναμική της μάζας δεν διακρίνει ανάμεσα στις διάφορες τάξεις και παρατάξεις, η ιστορία έδειξε ότι πολλοί «διανοούμενοι» μπορούν εξίσου να είναι υστερικοί και φανατισμένοι όπως και οι «απλοί» άνθρωποι...   

Συμπληρώνω αυτό που ο  Γάλλος γιατρός και συγγραφέας Charles-Marie Gustave Le Bon προσδιορίζει στην «Ψυχολογία των Όχλων», ότι σε κάθε τι που αποτελεί ύλη του συναισθήματος, θρησκεία, πολιτική, ηθική, συμπάθεια, αντιπάθεια, μίσος, σεξουαλική επιθυμία κ.λπ. ακόμη και οι πιο διαπρεπείς άνθρωποι σπάνια ξεπερνούν το επίπεδο των συνηθισμένων ανθρώπων».

Συνεχίζεται....Α, Β, Γ, Δ, Ε, ΣΤ, Ζ ,H,Θ 

Στο Μέρος Β' θα αναλυθεί "ο ρόλος που παίζουν οι αρχηγοί και οι «οδηγητές» στο σχηματισμό της μάζας." 

Αρβανίτη-Πρεβεζάνου Ευγενία 

Msc BA Επικοινωνιολόγος- τ. Βουλευτής Αττικής

Οι αναρτήσεις της ενότητας  ΥΠΝΩΤΙΖΟΝΤΑΣ τη ΜΑΖΑ συνοδεύεται από φωτογραφίες των έργων του εικαστικού Γιάννη Γαΐτη** (1923-1984)

Πληροφορίες έχουν ληφθεί από το βιβλίο «Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού» του Θάνου Λίποβατς*** 

*Friedrich Wilhelm Nietzsche (15/10/1844–25/8/1900) Γερμανός φιλόσοφος, ποιητής, συνθέτης και φιλόλογος. Οι κεντρικές ιδέες της φιλοσοφίας του Νίτσε περιλαμβάνουν τον «θάνατο του Θεού», την ύπαρξη του υπερανθρώπου, την ατέρμονη επιστροφή, τον προοπτικισμό καθώς και τη θεωρία της ηθικής κυρίων - δούλων. Αναφέρεται ως ένας από τους πρώτους «υπαρξιστές» φιλοσόφους. Έγραψε κριτικά δοκίμια πάνω στη θρησκεία, την ηθική, τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες, δείχνοντας ιδιαίτερη κλίση στη χρήση μεταφορών, ειρωνείας και αφορισμών.

**Γιάννης Γαΐτης (4/3/1923-22/7/1984)Έλληνας ζωγράφος, χαράκτης και γλύπτης. Επηρεασμένος από τις σχολές του κυβισμού, του ρεαλισμού και του εξπρεσιονισμού. Το 1967, σύστησε στο κοινό τα ανθρωπάκια του, μορφές που δεν έχουν ατομικά χαρακτηριστικά και πανομοιότυπο ντύσιμο με ριγέ κοστούμι και καπέλο, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη μαζοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου. Από το 1970 και μετά όλα τα έργα του έχουν σχέση σχεδόν αποκλειστικά και μόνο με τα διάσημα πλέον ανθρωπάκια του. Ειδικά μετά τα μέσα της δεκαετίας του’70 όπου τα ανθρωπάκια πολλαπλασιάστηκαν σε αριθμό, καθώς δεν σταματά να θίγει τη λογική της μάζας καθώς και την καταπίεση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Έκτοτε τα έργα του παρουσιάζονται σε δεκάδες εκθέσεις διεθνώς.

***Θάνος Λίποβατς (γενν. 1943),Τακτικός καθηγητής στην έδρα Πολιτικής Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και πολλά άρθρα στα ελληνικά, γερμανικά, αγγλικά και γαλλικά και έχει δώσει σειρά διαλέξεων.