ΥΠΝΩΤΙΖΟΝΤΑΣ τη ΜΑΖΑ: Μέρος Δ': "Ο υπνωτισμός ως Σκηνοθεσία για πολιτική, θρησκεία και ρεκλάμα, στην διανοητική ζωή των μαζών"

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΑΙΤΗΣ: "Σειρήνες-Οδυσσέας" από τη συλλογή της ΕΠΜΑΣ

Ο υπνωτισμός και η διανοητική ζωή των μαζών: Η κατάσταση ανάμεσα στον ύπνο και την εγρήγορση, ανάμεσα στο ασυνείδητο και τη συνείδηση, επιτρέπει στο άτομο να ενσωματωθεί σε μια μάζα, έτσι ώστε η συλλογική κατάσταση είναι μια υπνωτική κατάσταση. Στις θεραπείες μέσω υπνωτισμού, το αντικείμενο που προκαλεί την υποβολή είναι από τη μια κάτι που λάμπει ή ένας συνεχής θόρυβος, από την άλλη μπορεί να είναι το βλέμμα ή η φωνή ενός ατόμου. Ο λόγος του υπνωτιστή έχει την ικανότητα να υπνωτίζει, επειδή ο υπνωτιστής χρησιμοποιεί τη φωνή του.

Η ψυχολογία των μαζών γεννήθηκε ως θεωρία στη Γαλλία, το 19ο αιώνα, επειδή τότε συνέκλιναν δυο στοιχεία: Η κινητοποίηση των μαζών στις επαναστάσεις και η ύπαρξη σχολών υπνωτισμού στην ψυχιατρική. Η πρακτική του υπνωτισμού ήταν αρχικά ομαδική πρακτική· εδώ διαφαίνεται και η θρησκευτική της προέλευση, γιατί στις διάφορες σέκτες*
 η επίδραση της ομάδας στα άτομα είναι άμεση και έντονη.

[...] Στην πολιτική και τη θρησκεία ο υπνωτισμός απαιτεί μια σκηνοθεσία σε μεγάλη κλίμακα, για να συγκεντρώσει την προσοχή των ατόμων, να την αποσπάσει από την πραγματικότητα, να ερεθίσει τη φαντασία· η σκηνοθεσία παρελάσεων και εορτών αποτελούσε πάντα συστατικό στοιχείο της θρησκείας και της πολιτικής, όσο και της ρεκλάμας. Οι τεράστιες σκηνοθεσίες των μαζών από τους Mussolini, Hitler, Stalin και Mao, έχουν έτσι παραμείνει μοναδικά μνημεία της χειραγώγησης και παραπλάνησης των μαζών και μάλιστα με τη συγκατάθεσή τους) για τον 20ό αιώνα.

Εδώ έχουμε δύο αντίθετα μοντέλα: Το δημοκρατικό (αστικό ή προλεταριακό) και το δικτατορικό (αστικό ή προλεταριακό). Στο πρώτο υπάρχει ο πολιτικός ρήτορας (όχι ο δημαγωγός) ο οποίος με την τέχνη του επιχειρήματος, τον λόγο, προσπαθεί να πείσει το κοινό στα κοινοβούλια ή στα εργατικά συμβούλια, επικαλούμενος, όχι τα πάθη και τα μικροσυμφέροντά του, αλλά τον ορθό λόγο.

Βέβαια εδώ πρόκειται για έναν ιδεατό τύπο, ιδιαίτερα υπάρχουν πάντα ενάντια στον ορθό λόγο τρία εμπόδια: Τα πάθη, τα συμφέροντα και οι παραδόσεις/συνήθειες. 

Ένας ΡΗΤΟΡΑΣ σαγηνεύει επίσης τα πλήθη, αλλά, όσο δεν είναι δημαγωγός, αυτή η «αίγλη» που έχει παραμένει ελεγχόμενη, ιδιαίτερα επειδή υπάρχουν και άλλοι που μπορούν να λάβουν στη δημοκρατία τον λόγο και να τον αντικρούσουν. Ένας καλός ρήτορας ποτέ δεν πείθει χωρίς να συγκινήσει το κοινό, αλλά αυτό όχι σε βάρος του λόγου.

Ο ΔΗΜΑΓΩΓΟΣ είναι τύπος ενδιάμεσος ανάμεσα στο ρήτορα και τον υπνωτιστή.

Ο δημαγωγός χειρίζεται την τεχνική της υποβολής και προσπαθεί μέσω της προπαγάνδας να ηλεκτρίσει τα πλήθη, για να τα οδηγήσει με βεβαιότητα σ’ έναν ορισμένο στόχο, επομένως δεν επιδέχεται αντιρρήσεις και αμφιβολίες. Βέβαια το μοντέλο αυτού του λόγου είναι στρατιωτικό, μιλιταριστικό, αλλά σ’ έναν δημοκρατικό στρατό η μέθοδος αυτή θα έπρεπε να είναι περιορισμένη. Εδώ υπάρχει συχνά σε πολλούς η φαντασίωση και η αυταπάτη ότι, όταν είναι ενταγμένοι σε θρησκευτικές και πολιτικές ομάδες, τότε είναι «συνεχώς στρατευμένοι», πράγμα που τους κάνει να παραγνωρίζουν την πραγματικότητα.

Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΕΧΕΙ ΠΑΝΤΑ ΜΙΑ ΠΑΡΑΛΟΓΗ ΒΑΣΗ, γιατί οι προπαγανδιστές θεωρούν κυνικά ότι οι οπαδοί είναι «πρόβατα», παίρνοντας ως πρόφαση τις αδυναμίες τους και ως βάση τις συλλογικές δοξασίες (που υπερκαλύπτουν τόσο τη θρησκευτική όσο και την πολιτική συνείδηση), και χρησιμοποιούν ως μέσο/εργαλείο τον υπνωτισμό. 

Επομένως χωρίς την προΰπαρξη αδυναμιών και δοξασιών δεν λειτουργεί και ο υπνωτισμός. Η συνέπεια αυτού είναι ότι το παρελθόν αναβιώνει φαντασιακό και υποσκελίζει την αντίληψη του παρόντος, ενώ το μέλλον, ως φαντασιακή αντιστροφή του παρελθόντος, παίζει τον ίδιο ρόλο με αυτό.

Αυτά όλα συμβαίνουν γιατί αναβιώνει στη μάζα ένα αρχαϊκό, παιδικό αίτημα για υποταγή και προστασία κάτω από έναν οδηγό, και κάθε υποταγή γίνεται ανεκτή γιατί υπόσχεται εξαιρετικές ικανοποιήσεις: Λύτρωση, Ευτυχία, Προστασία και Σιγουριά. Οι άνθρωποι δεν υποτάσσονται σε κάποιον απλώς για λόγους «κουταμάρας» ή δειλίας και μόνο. Για να επιτύχει ο οδηγός/Führer** χρησιμοποιεί έναν ιδιαίτερο τύπο λόγου: -  Επαναλαμβάνει συνέχεια απλές φόρμουλες και συνθήματα ή μεταφορικές εικόνες, που μεταφράζουν πάντα μια έμμονη ιδέα, ένα δόγμα. 

Ο ΕΧΘΡΟΣ είναι η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ και η ΑΜΦΙΒΟΛΙΑ.

Η ψυχική και διανοητική ζωή των μαζών ενδιαφέρει εδώ στον βαθμό που είναι αντιφατική και δείχνει την παρουσία του παράλογου. Η συλλογική δράση των ανθρώπων δεν περιορίζεται όμως μόνο σ’ αυτό· τα προϊόντα της συλλογικής κουλτούρας (παραδοσιακά), οι κοινωνικοί θεσμοί ή οι αποφάσεις της κοινωνίας πολιτών είναι κάτι που πάντα ξεπερνάει τη «μάζα». Από την άλλη, η «ψυχολογία της μάζας» περιλαμβάνει εξίσου τα «κακά» και τα «καλά» πάθη· δεν μπορεί να καταλάβει κανείς τα μεν χωρίς τα δε, και πάντα το «έργο» των μεν έχει την ίδια μορφή με το «έργο» των δε, αλλά με αντίστροφο πρόσημο. Μόνον η προσθήκη του ορθού λόγου αλλάζει το μονοδιάστατο αυτό παιχνίδι, πολλαπλασιάζοντας και διαφοροποιώντας τα επίπεδα. Μάζα σημαίνει εδώ κατά πρώτον λόγο τις ασυνείδητες λειτουργίες ενός συνόλου ανθρώπων σε κατάσταση υστερίας.

Στην περίπτωση αυτή η σκέψη παίρνει τη μορφή αυτοματισμού σε αντίθεση με την κριτική σκέψη, η οποία συνέχεια σταματάει το παιχνίδι των συνειρμών (μεταθέσεις, συμπυκνώσεις) και το συγκρίνει με τα δεδομένα της πραγματικότητας (εξωτερικής και εσωτερικής). 

Οι λέξεις επαναποκτούν στη σκέψη των μαζών το μαγικό τους βάρος, που συνίσταται σε αναμνήσεις και εικόνες, οι οποίες όμως έχουν κατευθείαν πρόσβαση στην «πραγματικότητα». Με τον ίδιο τρόπο, τα ονόματα υποστασιοποιούνται και γίνονται τα ίδια πρόσωπα που έχουν τη δική τους ζωή. Έτσι μια έννοια, όπως ο Σοσιαλισμός ή ο Καπιταλισμός, γίνεται πρόσωπο, καλό ή κακό, ανάλογα με την πολιτική τοποθέτηση, και αυτό φαίνεται ιδιαίτερα σε συνθήματα όπως «Θάνατος στον Καπιταλισμό» ή «Θάνατος στον Κομμουνισμό». Αντίστοιχα, τα πρόσωπα  των αρχηγών, «ηρώων», «μαρτύρων», γίνονται σύμβολα-προγράμματα. Όλη αυτή η σύγχυση ιδέας και πραγματικότητας έχει ένα πρακτικό πλεονέκτημα: Το άμεσο πέρασμα από την ιδέα στη δράση. Έτσι η δογματική σκέψη και η ιδεολογία δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μια «υποδουλωμένη» σκέψη, μια σκέψη που δεν ακολουθεί τους δικούς της, αυτόνομους κανόνες διαφοροποίησης και διάδοσης, αλλά κυριαρχείται από ξένες προς αυτή σκοπιμότητες.

[...] Η ψυχική ζωή των μαζών συγκεντρώνεται σε δοξασίες, αισθήματα και βιώματα· κάθε διανοούμενος και σκεπτόμενος άνθρωπος θ’ ακούσει κάποτε την κατηγορία ότι σκέπτεται «αφηρημένα» και «μακριά από τη ζωή». Αυτό είναι το «τραγούδι των Σειρήνων» που προσπαθούν να κατεβάσουν το (ορθολογικό) επίπεδό του στο δικό τους, για να τον «φάνε», δηλαδή να τον ενσωματώσουν στη μάζα. 

Συνεχίζεται....Α, Β, Γ, Δ, Ε, ΣΤ, Ζ.

Στο Μέρος Ε' θα αναλυθούν οι "Στρατηγικές προπαγάνδας και συλλογικής υποβολής. Ο μύθος του Adolf Hitler."

Αρβανίτη-Πρεβεζάνου Ευγενία 

Msc BA Επικοινωνιολόγος- τ. Βουλευτής Αττικής

* Σέκτα ή Καταστροφική Λατρεία: είναι μια οργάνωση της οποίας τα μέλη έχουν στρατολογηθεί με ανήθικα και παραπλανητικά μέσα. Οι οπαδοί της ομάδας αποβάλλουν σταδιακά την ελεύθερη λειτουργία της προσωπικής σκέψης και κρίσης, μέσα από διαδικασίες πλύσεως εγκεφάλου, καταλήγοντας σε απόλυτη εξάρτηση από τον άνθρωπο-γκουρού- διδάσκαλου, που βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχίας μέσα στην ομάδα. Στις καταστροφικές λατρείες συμπλέκονται ποικίλες οργανώσεις που χαρακτηρίζονται "λατρείες" (cults) και διακρίνονται από τις καταστροφικές, μόνο από το πόσο επικίνδυνες φαίνεται να αποβαίνουν για την ανθρώπινη προσωπικότητα. Κάποιες χαρακτηρίζονται ψυχολατρείες ή παραθρησκευτικές ή παραχριστιανικές ομάδες, νέες αιρέσεις, ολοκληρωτικές θρησκείες ή σαν θρησκείες της νεότητας. Στο σύνολό τους σχεδόν εντάσσονται στο λεγόμενο σύνδρομο της Νέας Εποχής (New Age) και έχουν κοινή αρχή τον αποκρυφισμό.

**Führer (από το ρήμα führen που σημαίνει "άγω" ή "καθοδηγώ"), Άτομο που έχει την ύψιστη θέση σε μια ιεραρχία ενός συγκεκριμένου συστήματος στην κοινωνία, δηλαδή Ηγέτης, Καθοδηγητής, Αρχηγός, Πρόεδρος, επίσης άτομο που χρησιμοποιεί την ειδική του γνώση για να οδηγήσει ή να καθοδηγήσει αλλά και ένα σύγγραμμα που χρησιμεύει για καθοδήγηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προσώπου που έγινε γνωστός με την προσωνυμία Führer, είναι ο Γερμανός πολιτικός Adolf Hitler, που οδήγησε εκατομμύρια ατόμων στον πολύνεκρο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 20ου αι.

- Οι αναρτήσεις της ενότητας ΥΠΝΩΤΙΖΟΝΤΑΣ τη ΜΑΖΑ συνοδεύεται από φωτογραφίες των έργων του εικαστικού Γιάννη Γαΐτη (1923-1984).

- Πληροφορίες έχουν ληφθεί από το βιβλίο «Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού» του Θάνου Λίποβατς