.Επιμέλεια: Ανδρέας Μπελιμπασάκης
«Τι θα απομείνει από τη φιλοσοφία του εικοστού αιώνα;» ρώτησαν τον Γάλλο φιλόσοφο Εντγκάρ Μορέν. “Το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη!” απάντησε.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922 – 1997), φιλόσοφος, οικονομολόγος και ψυχαναλυτής, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του 20ου αιώνα. Διευθυντής σπουδών στη Σχολή Ανώτερων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού από το 1979, οι απόψεις του επηρέασαν τους επαναστατικούς κύκλους της εποχής εντός και εκτός γαλλικών συνόρων. Η αναγνώριση του ιδίου όμως άργησε να έρθει, καθώς χρησιμοποιούσε διάφορα ψευδώνυμα (Pierre Chaulieu, Paul Cardan, Marc Noiraud κ.α) από το 1945 εώς το 1970. Αυτό συνέβαινε επειδή ο Καστοριάδης ζούσε υπό το φόβο της απέλασης στην Ελλάδα μέχρι το 1970, οπότε και απέκτησε τη γαλλική υπηκοότητα. Το 1989 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και το 1993 επίτιμος διδάκτορας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Αποκλήθηκε «φιλόσοφος της αυτονομίας», υπήρξε συγγραφέας του σημαντικού βιβλίου «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας» και συνιδρυτής του περιοδικού «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα».
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 11 Μαρτίου 1922 και λίγο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή βρέθηκε στην Αθήνα με την οικογένειά του. Αρκετά νωρίς, από τα 13 του, αναμίχθηκε στην πολιτική και κοινωνική δράση. Μέλος παράνομης κομμουνιστικής οργάνωσης την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Σπουδάζει νομικά και οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1941 εντάσσεται στο ΚΚΕ. Θα το εγκαταλείψει ένα χρόνο αργότερα για να ενταχθεί στην τροτσκιστική ομάδα του Σπύρου Στίνα. Αυτό θα έχει ως συνέπεια να βρεθεί ανάμεσα σε δύο πυρά, των Γερμανών και των ορθόδοξων κομμουνιστών.
Το 1944 δημοσιεύει το πρώτο του δοκίμιο για τον Μαξ Βέμπερ, που δημοσιεύεται στο περιοδικό «Αρχείο Κοινωνιολογίας και Ηθικής». Στα «Δεκεμβριανά» θα βιώσει ως τροτσκιστής την τρομοκρατία του ΕΛΑΣ και θα αποδοκιμάσει τις μεθόδους του ΚΚΕ. Το 1945 εγκαθίσταται στο Παρίσι με υποτροφία της Γαλλικής Κυβέρνησης, μαζί με τους Κώστα Αξελό, Κώστα Παπαϊωάννου, Ιάννη Ξενάκη, Μιμίκα Κρανάκη, Μέμο Μακρή κ.ά. Έκτοτε, η γαλλική πρωτεύουσα θα αποτελέσει το επίκεντρο της ζωής και των δραστηριοτήτων του. Την Ελλάδα θα την επισκέπτεται μόνο τα καλοκαίρια και μετά τη μεταπολίτευση.
Στο Παρίσι, παράλληλα με τις σπουδές του, δημιουργεί την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» που ιδεολογικά και πολιτικά ασκεί δριμύτατη κριτική στο σοβιετικό μαρξιστικό μοντέλο, το οποίο χαρακτηρίζει «γραφειοκρατικό καπιταλισμό». Είναι η ψυχή της ομάδας και αυτός, που κυρίως επεξεργάζεται τις θέσεις και γράφει τα σημαντικότερα κείμενα στο ομότιτλο περιοδικό.
Τότε είναι που αρχίζει να διαμορφώνει την έννοια της αυτονομίας, ως «αυτονομία του προλεταριάτου». Εκκινώντας από την εκτίμηση ότι το εργατικό κίνημα έχει υποστεί πολύμορφες διαστρεβλώσεις που αλλοίωσαν τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου, θεωρεί ως βασικό όρο για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας μιαν αυτόνομη δράση του προλεταριάτου, που θα έχει ως αντικειμενικό σκοπό την κατάλυση του γραφειοκρατικού δημόσιου μηχανισμού και τη μεταβίβαση της εξουσίας σε μαζικούς οργανισμούς των παραγωγικών τάξεων.
Το 1966 η ομάδα «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» και το περιοδικό παύει να εκδίδεται. Ωστόσο, δύο χρόνια αργότερα, τα κείμενα και η σκέψη της ομάδας και κυρίως του Καστοριάδη αποτελούν βασική πηγή έμπνευσης των εξεγερμένων φοιτητών του Μάη του '68. Το διάστημα αυτό εργάζεται ως οικονομολόγος στον ΟΟΣΑ και το 1970 αποκτά τη γαλλική υπηκοότητα. Έτσι θα πάψει να αρθρογραφεί με ψευδώνυμο (Πιερ Σολιέ, Πολ Καρντάν κ.ά.), υπό τον φόβο της απέλασης και θα γίνει ευρύτερα γνωστός.
Η βαθιά κριτική του μαρξισμού συνοδεύεται από μια άνευ προηγουμένου πνευματική περιέργεια και παραγωγικότητα. Ο Καστοριάδης ασχολείται με τα μαθηματικά, την οικονομία και την ψυχανάλυση, την οποία και εξασκεί επαγγελματικά το 1974. Αυτή η στροφή προς την ψυχανάλυση χαρακτηρίζει πλέον το σύνολο της σκέψης του, που τον οδηγεί σε μια καινούργια φιλοσοφική κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, η οποία αποτυπώνεται στο κλασικό, πλέον, έργο του «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» (1975). Γύρω από αυτό το σύγγραμμα ο Καστοριάδης θα δομήσει το φιλοσοφικό του σύστημα. Ξαναφέρνοντας στο φως τις απαρχές της δημοκρατικής συγκρότησης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου π.Χ. Αιώνα, όσο και όλες τις άλλες μεγάλες δημιουργικές στιγμές του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να δει τον εαυτό του ως αυτόνομο υποκείμενο και δημιουργό της Ιστορίας του.
Ο Καστοριάδης αρνείται την ύπαρξη οποιασδήποτε προδιαγεγραμμένης πορείας της κοινωνίας (ντετερμινισμού), καθώς αυτή είναι συνεχής δημιουργία που γεννιέται και νοηματοδοτείται μέσω του «Κοινωνικού Φαντασιακού». Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αν και όλες οι κοινωνίες δημιουργούν, οι ίδιες τις φαντασιακές σημασίες τους (δηλαδή τους θεσμούς, τους κανόνες, τις πεποιθήσεις, τις αντιλήψεις κ.λ.π.) δεν έχουν όλες συνείδηση του γεγονότος αυτού. Πολλές κοινωνίες συγκαλύπτουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της θέσμισης των φαντασιακών σημασιών τους, αποδίδοντας τη θέσμιση και τη θεμελίωσή τους σε εξωκοινωνικούς παράγοντες (π.χ. το Θεό, την παράδοση, το νόμο, την ιστορία). Με βάση αυτή την συνείδηση της αυτοθέσμισης των φαντασιακών σημασιών από κάθε κοινωνία, ο Καστοριάδης διέκρινε μεταξύ των αυτόνομων κοινωνιών, αυτών δηλαδή που είχαν συνείδηση της αυτοθέσμισης αυτής, και των ετερόνομων κοινωνιών, στις οποίες η θέσμιση αποδιδόταν σε κάποια εξωκοινωνική αυθεντία.
Ετερονομία κατά τον Καστοριάδη είναι όταν η κοινωνία, στην προσπάθεια να διαφυλάξει τους θεσμούς που η ίδια έχει δημιουργήσει, φαντάζεται ότι αυτοί οι θεσμοί δεν είναι έργο ανθρώπινο, αλλά εξωκοινωνικό. Παλιότερα παρουσιαζόταν ως έργο των θεών ή του θεού, ενώ σε πιο σύγχρονες κοινωνίες η εξωκοινωνική αυτή “δύναμη” παίρνει τη μορφή των ιστορικών, των φυσικών ή των λογικών νόμων. Το αποτέλεσμα σε κάθε περίπτωση είναι να μας δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι αυτούς τους θεσμούς δεν μπορούμε να τους αλλάξουμε. Αυτό που σήμερα (αλλά και στη συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνιών του παρελθόντος) επικρατεί είναι το καθεστώς της ετερονομίας.
Αντίθετα, μια αυτόνομη κοινωνία έχει συνείδηση της αυτοθέσμισής της. Παρά την κριτική που θα μπορούσαμε να ασκήσουμε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, δε θα έπρεπε ωστόσο να παραβλέψουμε το γεγονός ότι εμπεριείχε στοιχεία αυτονομίας. Οι Αθηναίοι πολίτες (δηλ. οι ελεύθεροι άνδρες) γνώριζαν ότι οι νόμοι τους είχαν θεσπιστεί από τους ίδιους, ήταν δηλαδή αυτονομιμοποιούμενοι και άρα μπορούσαν και να τους αλλάξουν. Παρόλ΄ αυτά η τήρηση των νόμων και ο σεβασμός προς αυτούς, όχι μόνο δεν ήταν κατώτεροι από ό,τι σε μια κοινωνία ετερονομίας, αλλά αντίθετα, ίσως ήταν και πιο ισχυροί Αυτονομία λοιπόν για τον Καστοριάδη σημαίνει να μπορούμε να θέτουμε υπό αμφισβήτηση τις προϋποθέσεις της σκέψης μας και να τις ξανασκεφτόμαστε, να μην είμαστε δογματικοί, να μη θεωρούμε ότι υπάρχουν κάποιοι συγγραφείς που είναι αναμφισβήτητοι, κλπ. Η αυτονομία βέβαια δεν είναι μια πανάκεια που θα “σώσει”την ανθρωπότητα ή που θα δώσει από μόνη της τις απαντήσεις σε όλα τα ζητήματα που απασχολούν ή που έχουν κατά περιόδους απασχολήσει τις διάφορες κοινωνίες του κόσμου (Η Δύση και Ο Τρίτος Κόσμος). Μας δίνει την αίσθηση της δύναμης ότι μπορούμε να αλλάξουμε κάποιους θεσμούς και γενικά τα “κακώς” κείμενα της κοινωνικής μας πραγματικότητας.
Από τον άνθρωπο καταναλωτή στον ελεύθερα σκεπτόμενο άνθρωπο
Ο Καστοριάδης ήταν απαισιόδοξος με το σύγχρονο άνθρωπο-καταναλωτή. Πίστευε πως το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα δημιουργεί ανθρώπους πολιτικά απαθείς, που το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η αύξηση της κατανάλωσης. Η μόνη αξία που το σύστημα αυτό δημιουργεί σε συνεργασία με τα “μέσα μαζικής δήθεν ενημέρωσης”, είναι ο καθένας από εμάς να κερδίζει ολοένα και περισσότερα. Βλέπει λοιπόν ο Καστοριάδης ότι η εμμονή των σημερινών κοινωνιών με την απεριόριστη διεύρυνση της παραγωγής και της κατανάλωσης, έχει ως αποτέλεσμα το πρόταγμα της αυτονομίας να παίζει δευτερεύοντα (ή και συχνά ανύπαρκτο) ρόλο στη διαμόρφωση των ίδιων των κοινωνιών. Η παραχώρηση μικρών ελευθεριών και η παροχή κάποιων “απολαύσεων” από μέρους της εξουσίας (της “φιλελεύθερης ολιγαρχίας” κατά τον Καστοριάδη) είναι αρκετή σήμερα για να “κοιμίσει” τις συνειδήσεις των ατόμων-καταναλωτών, το σύγχρονο ανθρωπολογικό τύπο, άμεσο παράγωγο του καπιταλισμού (Η Ιδέα της Επανάστασης).
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης εκφράζει την απορία του για το σύγχρονο πολιτικό σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αναρωτιέται: τι είναι αυτό το περίεργο καθεστώς στο οποίο οι λίγοι κυβερνούν τους πολλούς, γιατί υποτίθεται ότι μόνο οι λίγοι καταλαβαίνουν και οι πολλοί δε θα μπορούσαν να συμμετάσχουν στα πράγματα διότι δεν καταλαβαίνουν. Αλλά αυτοί οι πολλοί, οι οποίοι δεν καταλαβαίνουν τα ζητήματα, καταλαβαίνουν αρκετά ώστε να καταλάβουν ποιοι τα καταλαβαίνουν και να τους εκλέξουν (Η Πολιτική Σήμερα).
Ο Καστοριάδης για την τηλεόραση
H τηλεόραση αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα: κάτι που βρίσκεται στο κέντρο της επικαιρότητας για ένα εικοσιτετράωρο, γίνεται τελείως ασήμαντο (παύει να υπάρχει) ακριβώς μετά από αυτό το εικοσιτετράωρο, είτε διότι βρέθηκε είτε διότι πρέπει να βρεθεί κάτι άλλο για να πάρει τη θέση του. Λατρεία του εφήμερου, η οποία καταλήγει στην πιο ακραία συρρίκνωση του χρόνου.
Αυτό που στην αμερικανική τηλεόραση ονομάζεται attention span (δηλαδή ο ωφέλιμος χρόνος προσοχής του θεατή) πριν από μερικά χρόνια ήταν 10 λεπτά. Στη συνέχεια, βαθμιαία, έπεσε σε πέντε λεπτά, σε ένα λεπτό και, τώρα, είναι μόλις 10 δευτερόλεπτα. Το τηλεοπτικό σποτ των 10 δευτερολέπτων θεωρείται το πιο αποτελεσματικό. Τόση είναι η διάρκεια που έχουν τα σποτ τα οποία χρησιμοποιούνται στις προεκλογικές προεδρικές καμπάνιες. Είναι απολύτως κατανοητό ότι αυτά τα σποτ δεν περιέχουν τίποτα το ουσιαστικό, αλλά επικεντρώνονται σε δυσφημιστικούς υπαινιγμούς. Προφανώς, αυτό είναι το μόνο πράγμα που ο θεατής είναι ικανός να αφομοιώσει.
Αυτό, όμως, είναι και αληθές και ψευδές. H ανθρωπότητα δεν έχει εκφυλιστεί βιολογικά. Οι άνθρωποι είναι ακόμη ικανοί να παρακολουθήσουν ένα λόγο με επιχειρήματα και με κάποια χρονική διάρκεια. Όμως, είναι, επίσης, αληθές ότι το σύστημα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης «καλλιεργούν» (δηλαδή, παραμορφώνουν με τρόπο συστηματικό) τους ανθρώπους, ούτως ώστε να μην είναι σε θέση τελικά να ενδιαφερθούν για κάτι το οποίο έχει διάρκεια μεγαλύτερη από κάποια δευτερόλεπτα, το πολύ κάποια λεπτά. Υπάρχει εδώ μια συνομωσία, όχι με την αστυνομική αλλά με την ετυμολογική έννοια του όρου: όλα «συν-ομνύουν», όλα τείνουν προς την ίδια κατεύθυνση, την κατεύθυνση μιας κοινωνίας στην οποία κάθε κριτική χάνει την αποτελεσματικότητά της.
Ο Καστοριάδης για την σύγχρονη Ελλάδα (ΒΙΝΤΕΟ)
_________
Το 1979 γίνεται διευθυντής σπουδών στην «Ανωτάτη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες» (Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales). Τα τελευταία χρόνια της ζωής του επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ελλάδα, δίνοντας σειρά διαλέξεων στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο, το Ρέθυμνο κ.α. Το 1989 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Πέθανε στο Παρίσι στις 26 Δεκεμβρίου 1997, από επιπλοκές μετά από εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, σε ηλικία 75 ετών. Στη διάρκεια της ζωής του, ο Καστοριάδης παντρεύτηκε δύο φορές: Πρώτα την ψυχαναλύτρια Pierra Aulignier και, μετά, την Ζωή Kαστοριάδη, από τις οποίες απέκτησε δύο κόρες, την Σπάρτη και την Κυβέλη.
** Τα ΒΙΝΤΕΟ είναι από την εξαιρετική εκπομπή Παρασκήνιο της Τέτας Παπαδοπούλου το 1983. Οι λήψεις έγιναν στο Λεωνίδιο όπου ο Καστοριάδης προσκεκλημένος του δήμου μίλησε για την δημοκρατία στη Αρχαία Ελλάδα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Η γραφειοκρατική κοινωνία [2 τόμοι] («Ύψιλον»)
Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας («Ράππας»)
Ο Θρυμματισμένος κόσμος ("Ύψιλον")
Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου («Ύψιλον»)
Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα («Ύψιλον»)
Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο («Κριτική»)
Ανθρωπολογία, Πολιτική, Φιλοσοφία («Ύψιλον»)
Ομιλίες στην Ελλάδα («Ύψιλον»)
Πηγές: Wikipedia, Sansimera.gr, Youtube, Αρχείο Insider, EΡΤ, Εκπομπή "Παρασκήνιο"της Τέτας Παπαδοπούλου, Grivas infο
ΠΗΓΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου